Herinneringen aan heidegeloof en -cultus in Norrlandische plaatsnamen

In 1881 publiceerde de auteur een opstel met dezelfde titel als het bovenstaande in het programma van de lagere school van Härnösand. Aanleiding was de toen gangbare bewering dat plaatsnamen die herinnerden aan de goden en religieuze praktijken van onze heidense voorouders "zeer zeldzaam" waren ten noorden van de Dalälfven. En daar werd aangetoond dat de noordelijke grens van deze namen niet het Dalälfven maar het Ångermanälfven was, een resultaat dat overeind blijft als we in plaats van deze rivier zeggen zijn vallei.

In de periode tussen 1881 en heden heeft het onderzoek naar lokale benamingen echter grote vooruitgang geboekt en veel van de inhoud van het genoemde essay zouden wij nu willen uitsluiten of op een andere manier behandelen. Maar er is ook niet zo weinig dat moet worden toegevoegd. Aangezien dit essay bovendien nooit in de boekhandel verkrijgbaar is geweest, zou dit reden genoeg moeten zijn om er een herziene en uitgebreide editie van uit te geven.

Wat ons er echter meer dan wat ook toe heeft aangezet het onderwerp opnieuw te bekijken, is een advies van de bekende Finse taalkundige Ralf Saxén. In een essay over "De leeftijd van de Zweedse bevolking in Finland, zoals geïllustreerd door plaatsnamen",¹ ontkent hij dat de namen die wij uit Norrland hebben gegeven, getuigen van heidense goden. De enige naam die volgens hem in twijfel kan worden getrokken is Torsåkermaar zelfs dit wordt niet als zeker beschouwd, en de geachte auteur vat zijn mening in de volgende woorden samen: In ieder geval moeten we het waarschijnlijk achten dat heidense godennamen niet voorkomen in de Noorse plaatsnamen.

Deze bewering zullen wij hier trachten te weerleggen.

Wanneer heidense godennamen werden gecombineerd met een ander woord en samen daarmee een plaatsnaam vormden, was de reden daarvoor niet altijd dezelfde. Vaak was de combinatie het gevolg van het feit dat een plaats aan een bepaalde god was gewijd en daarom heel natuurlijk naar hem werd genoemd. Als we de naam Frösvi in Södermanland, Närke, Västmanland, Väster- en Östergötland en Småland, is dit natuurlijk voortgekomen uit het feit dat er een heilige plaats was (vi, ve), die gewijd was aan de god Zaad.

Maar ook om meer incidentele redenen werden plaatsen naar goden genoemd. Onder de Noren die IJsland koloniseerden was er een met de naam Torulfdie, volgens de Landnamabokens, een "grote bloteman was en in Thor geloofde". Toen zijn schip in de nabijheid van het eiland kwam, wierp hij de meegebrachte hoge zitters in zee met de bedoeling zich er te vestigen, waar zij aan land dreven. Op één was het beeld van Thor gekerfd, en de vrome heiden sprak met een woordspeling uit, dat Tor aan land zou komen op de plaats waar hij wilde, dat TorUlf zou bouwen en leven. Hij zwoer ook al zijn land aan Thor te wijden en het naar hem te noemen. De pilaar met de beeltenis van Thor werd gevonden op een neus, die genoemd werd TorsnäsEen rivier, die het aan één kant begrensde, kreeg de naam Torså. - Een andere landman, Asbjorn genaamd, wijdde zijn land ook aan dezelfde god en noemde het Torsmark.

Maar wat gebruikelijk was onder de Noren die naar IJsland emigreerden, was waarschijnlijk ook gebruikelijk aan deze kant van Keulen. Wij mogen derhalve aannemen dat hier dezelfde beginselen bij de naamgeving werden gevolgd.

Als we kijken naar de namen van de parochies en dorpen in de bijzondere landschappen van Norrland, vinden we daarin de volgende goden genoemd.

GRIEKENLAND heeft twee verwante namen, beide herinnerend aan de god Thor. Dit is de parochie naam Torsåker, Thorsakir 1314, en een weide in Thorsvalle 1443, die volgens Thulin blz. 11 ² genoemd als geschonken aan de kerk van Valbo. De vroegere naam mag niet worden geacht oorspronkelijk op de gehele parochie betrekking te hebben; waarschijnlijk behoorde zij eerst tot een kleiner gebied, waarna zij, zoals het geval was met het eerder genoemde Torsnäs, tot een groter gebied werd uitgebreid. Dit laatste wordt uitgesproken als Tωrsvall'n (het type ω onderscheidt de laatste o-klank.) en hoort bij enkele turfboerderijen vlak naast de kerk van Valbo.

I HEALINGLAND het is bij voorkeur de god Seed, die zich openbaart in de plaatsnamen. Degenen die hier thuishoren zijn:

• Frösten, dorp in Jättendal in de buurt van de kerk, Vorst 1582, Ffröstuna 1543, 45, 47, Bevroren Lwndha 1535.
• Frölland, dorp in Högs s:n, FRöland 1535.
• Frölland, dorp in Rogsta s:n, FRöland 1535.
• Onsäng, dorp in Ljusdals s:n, Oensenge 1546, Woensdag 1543.

Er zijn ook enkele namen die hier lijken thuis te horen, het zijn: Toröö, een eiland in het Täfran meer in Järfsö; Thorsås, een berg in Hassela, en Thorsberget niet ver van de kerk van Trönö, volgens R. Dybeck.³

Zelfs in MEDELPAD dezelfde god wordt bij voorkeur genoemd in de namen van de dorpen. Dat hebben we:

• Seedland in Timrå, Ffrölandh 1535.
• Frötuna in Ljustorp, Frötunom 1409.
• Vorst op Alnön, Ffrossetther 1535.
• Torsiö was 1543 een buitengebied in Njurunda; Törslö tiern vermeld in 1559.

Ten oosten van Sotsjön in Hafverö s:n is op een kaart van het jaar 1724 in het General Land Survey Office (L. M. K.) een meer geregistreerd Torösiön. NW van Borgsjö en net op de grens naar Hafverö ligt het kleine meertje Meer Tor. Op dezelfde kaart van 1724 wordt dit ook genoemd Torssiön en een berg in de buurt Torsberge. De rivier uit het meer heet Torsbäckenen bij de monding in Ljungan is er een plaats genaamd Poort den. Deze laatste naam, verder onbekend in Norrland, is, wat de latere rangen betreft, een tegenhanger van het Noorse of Skœphœimumd.w.z. een van de oude namen die het zelfstandig naamwoord thuis bevatten.⁴ In Hülpher's beschrijving van Medelpad staat blz. 52 over Torp opgemerkt: Een plaats ten westen van de kerk wordt nog steeds genoemd Torsåker. Ook vermeldenswaard is het Torringen-meer op de grens tussen Borgsjö en Jämtland, Toringen Lacus op de genoemde kaart van 1724.⁵

Maar de naam van de god Fro is opgenomen in De Kikkers, 1724 vermeld als een klein meer in Attmar.

Na de kust strekken de plaatsnamen, samengesteld uit de namen van de goden, zich uit tot aan ÅNGERMANLANDen als men enkele namen op de noordoever van de Ångermanälfven en dertien iets noordelijker uitsluit, dan kan men zeggen, dat de genoemde rivier de grens is van deze namen in het noorden. De namen die hier voorkomen zijn de volgende:

Fröstdal, een dorp in Nätra, ook Fröstad genoemd, geschreven door de priester in het register van tienden Frösdal 1560, Fröss dall 1559, Fröszdall 1557.

Fröstland, dorp in Bjärtrå, Ffrösland 1542.

Fröland, dorp in Säbrå, uitgesproken Floran, Ffröland 1542.

Fröstvik, dorp in Nordingrå, Frösswijk 1535.

Torsåker, parochie, Thorsakir 1314. De naam kan oorspronkelijk aan een dorp hebben toebehoord Torsåker ongeveer 28 seland, in 1545 opgenomen naar Öster-Aspby, maar is sindsdien overgebracht naar de parochie.

Ullånger, een parochie, Uldanger 1316, bevat de naam van de god Ull.

Enkele andere namen zijn de naam van de god Thor, namelijk:

• Torsberget in Vibyggerå met verhalen over stenen die er door reuzen tegenaan zijn gegooid;
• Torsbäcken in Nordmaling en Torså in Arnäs,
• Torsbäcken in Liden met Torsbäckörn in de Ångerman rivier.
• Torsön (of Notön) in Nämdforsen in dezelfde parochie, bekend om de bestaande rotstekeningen aldaar, is wellicht identiek aan de nieuw genoemde "ören".
• Een kaart van 1745 in L. M. K. heeft in Nora een baai van Gånsviksfjärden met de naam Torsundet.

JEMMTLANDS namen van dit soort zijn:

• Torvalla, dorp in Brunflo, in Torwallom 1546, Veenwalvis 1508.
• Een land nadat Stamnäs in Brunflo werd geschreven Poortlengte 1566, Thor's Bed 1567.
• Odensala, dorp in Brunflo, Odhinsal 1410.
• Frösön, het grote eiland in het Storsjönmeer, Frøsø 1314, 16.
• Norderön, een kleiner eiland in hetzelfde meer, Nærdrö 1438, bevat de naam van de god Njord.
• Volgens een kaart van 1766 in L. M. K., heeft een baai van Valsjön aan de top van het Hårkan-dal de naam Torsvikaen dit heeft het eiland Torsviköa. In Åre s:n hear Fröå, Fröådalen en Zaadmijn allemaal samen.

Dat de hier aangehaalde parochie- en dorpsnamen een godnaam als eerste bestanddeel hebben, lijkt mij zo duidelijk dat er geen twijfel over kan bestaan.

Toch zijn er enkele plaatsnamen, waarin het woord god voorkomt. Al een hele tijd geleden heeft M. Fr. Lundgren⁶ toegeschreven aan een Gudzio 1399 in Västmanland, nu Gusjö, naar heidense tijden. Deze naam komt ook voor in Ångermanland, waar we in 1535 in Säbrå tingslag het dorp Gussijö. Sindsdien is het verdeeld in verschillende dorpen en wordt met de naam, zoals oorspronkelijk, alleen het meer zelf aangeduid. Het was geschreven Gudz siön 1559 en nu Gussjön. Het meer, dat ver van de kust ligt, is genoemd naar de Riddle Rivier, Gådhån 1558, die zijn naam weer ontleend heeft aan het dorp Gådeå, dat aan de monding van de rivier ligt, Raadsel 1555. In dit tijdschrift, editie 1907,⁷ spraken we de veronderstelling uit dat er hier sprake was van een samenstelling van god en wijn (weide) en dat een oudere vorm van de naam zou hebben geheten Godeneen vorm, die deel uitmaakt van de naam van het dorp en de visplaats Godensviken 1559, nu Gånsvik. Een dergelijke vorm is ook later gevonden. Bij de rivier is ook dit
voornoemd dorp Zaadland.

Een paar mijl ten westen van deze Gussjö ligt op de grens tussen Medelpad en Jämtland een groot meer, dat ook de naam Gussjön, waarvan de naam Gussjölandet Gåda, dorp in Ramsjö in Hälsingland, lijkt van dezelfde oorsprong te zijn. Op de oudste kaarten in L. M. K. staat het dorp geschreven Guda, een berg ernaast Guda Berg en een meer Gussiön met Gussiö huisje.

Hiertoe behoren ook de vier namen die in Medelpad en Ångermanland voorkomen Helgum (d.w.z. heilig + thuis), geciteerd in dit tijdschrift, uitgave 1907, alsmede Hällsjö in Dals s:n in Ångermanland, Helgesiö tresk 1560. Op het heidense geloof werd ook verwezen naar de namen Meer Vigd in Liden in Ångermanland, Wigde moeras 1559, en de rivier die er uit komt Vigda (vgl. het werkwoord viga). Dezelfde riviernaam komt ook voor in Noorwegen.

Hier zouden nog verscheidene andere plaatsnamen kunnen worden genoemd, maar aangezien wij alleen volledigheid zien in de parochie- en dorpsnamen, kunnen wij ons tevreden stellen met de reeds gepresenteerde bewijzen.

Dat het werkelijk heidense godennamen zijn die zijn opgenomen in de plaatsnamen die hier worden genoemd, achten wij, zoals gezegd, boven alle twijfel verheven.

Mocht iemand deze zaak toch betwisten, dan verwijzen wij naar een feit dat zeer overtuigend is. Indien in de genoemde streken heidense goden zijn vereerd, moeten ook in hun plaatsnamen sporen van heidense verering te vinden zijn. En ze zijn juist te vinden in de hier behandelde streken, maar niet verder noordwaarts.

We hebben in GRIEKENLAND aparte dorpen Vijnamelijk in Torsåker, Ockelbo en Hamrånge, allemaal geschreven Wij 1543, waartoe komen Vibol in Hedesunda, Sy. diplomatarium 1346, en Vibol in Ofvansjö volgens een kopie uit 1603 van een document uit 1293, zie Thulin blz. 134.

HEALINGLAND heeft vijf dorpen met dezelfde naam, namelijk in Tuna, Tröne, Ljusdal, Delsbo en Idenor, alle geschreven Wij in de jaren 1540. Hof, heidense tempel, opgenomen in de dorpsnamen Håf in Arbrå en Söderala, beide geschreven Hoff 1535.

MEDELPAD bezit twee dorpen, die rechtbanknamelijk Hof in Selånger, Hoff 1535, en Hofvid op Alnön, Hoff 1535, Hoffue 1560, soms ook Hofueten twee dorpen Viien één op Alnön, Wij 1535, de tweede in Tuna, Wij 1480. Deze laatste naam komt dikwijls in de beste vorm voor; b.v. in de visrekening voor 1560, waar hij wordt genoemd: te Wiedtt en onmiddellijk daarna: bij Tuna net onder Wied. Dit omvat het dorp van Vissland in Torp, Vislandet 1418, i Wislandom 1438, Vis- en Wüslandhde tiende rekeningen voor 1557, 49.

ÅNGERMANLAND heeft namen van beide soorten. Hoff was in 1542 een dorp op Härnön, maar werd onder Härnösand geplaatst; zijn eigendom heet nog steeds Hofsjorden en nadat het Hofsgatan in de stad zijn naam. Håff was 1555 een kerkland in Torsåker, waar Hofzåkeren en Hofzänget vermeld in de inventaris van de kerk. - Bovendien zijn er in de regio twee composities van rechtbank en wijnnamelijk Höfven in Resele, Höfwene 1559, 60, Courtship 1557, 58 in het register van tienden, en Courtship 1569 in Nora, 9 seland land, behorende bij de pastoorsresidentie aldaar. Twee plaatsen Hof ontbreken in mijn notities, namelijk een nieuw gebouw met deze naam in Anundsjö en de boerderij Hoff in Hägdånger, 1592, zie Thulin II: 159. De eerste is tenminste van recentere datum. Wij-namen dit landschap heeft alleen a, mention- Viätt (uitgesproken in overeenstemming met het schrift), Wiett 1583, Viet 1589 tienden register, Wietth 1542, d.w.z. de beste vorm van Vi. Het dorp ligt in de parochie Styrnäs aan de noordoever van de Ångermanälven; de naam is de noordelijkste van zijn soort in Zweden.

Eindelijk komen we bij L JEMTLAND. Terwijl Wij-namen worden hier voorgesteld door alleen anamelijk Wij in Neus 1439, zijn Hofven niet minder dan seks. Deze zijn: Hoff 1611 in Ås, Hoff 1568 in Norderön, Hoff 1471 in Alsen, Hoff kirkio 1408 in Hackås, in Hofui 1428 op Frösön en een landhuis in Lit Hoffzzet 1568, Hoffz. bezoek 1570.

In de andere streken van Norrland, Härjedalen en Västerbotten, zoekt men tevergeefs naar enkele dorpsnamen, die hetzij de namen van heidense goden bevatten, hetzij op heidense verering wijzen. Maar wat de andere provincies betreft, hopen wij dat het bestaan van deze plaatsnamen niet langer zal worden ontkend. Dat het dal van de Ångermanälf in grote lijnen hun noordelijke grens is, moet worden vastgesteld.

Als we kijken naar de goden die in de verschillende regio's worden genoemd, zien we een zekere verscheidenheid. De twee namen in Gästrikland herinneren aan de god Torvolgens Adam van Bremen de machtigste godheid van de Zweden. De overheersende naam in Hälsingland, Medelpad en Ångermanland is echter Zaadook een god die door de Zweden met speciale toewijding wordt vereerd. De afbeeldingen van Thor en Frodo werden ook gevonden in de Uppsala tempel samen met die van Odin. In Jämtland is de verscheidenheid het grootst: er worden genoemd Tor, Oden, Zaad en Njord. Opmerkelijk, Odin verschijnt alleen hier en slechts een keer. Of deze afwisseling het werk is van het toeval, of dat zij te wijten is aan provinciale verschillen, kunnen wij niet zeggen.

Hoe de goden en de plaatsen van aanbidding verdeeld zijn over de vijf gewesten, laten wij hier zien met een kleine tabel. Wij hebben alleen de namen van parochies en dorpen en andere oude en zekere namen van landerijen; wij tellen als gebedshuizen niet alleen die met de naam Hof en Vi, maar ook die met de naam Helgum.

De namen waarmee wij hier te maken hebben, zijn in vele opzichten van belang. In de eerste plaats getuigen zij dat deze streken werden bewoond in een tijd dat de daarin genoemde goden in het Noorden werden vereerd, en tonen zij aan dat wij daar dezelfde bevolking hadden als in Svealand. Dit is niet nieuw; we kennen het van oude vondsten in de aarde en ook van wijn- en home-namen in hetzelfde landschap. Als we het voorkomen van de religieuze namen vergelijken met de verspreiding van de latere namen, is de overeenkomst zeer groot. Van de eerste komen er vijf voor ten noorden van de rivier Ångerman, en de meest noordelijke in de parochie Nätra; de laatste worden ook dunner gezaaid na deze streek, en in de streek Örnsköldsvik houden ze vrijwel op te bestaan. Tot na de Ångermanälfven breiden de hofnamen zich uit met Höfven tot aan Resele of tot een mijl onder Nämdforsen, waar rotstekeningen te zien zijn, die nu uit de Bronstijd blijken te stammen.

Wanneer de namen van religies worden overwogen voor jongere dan wijn- en home-namen, is het misschien verwonderlijk dat de eerstgenoemde zich niet zo ver noordwaarts langs de kust uitstrekken als de laatstgenoemde, of zelfs verder. D:r Saxén zou hierin graag een bewijs zien voor zijn mening over de lage ouderdom van de noordelijke familienamen. "Als Rygh's datering van deze juist is," zegt hij, "moet worden aangenomen dat home-namen, om de een of andere onbekende reden, weer in ere zijn hersteld in Norrland, en hier nog langer zijn blijven voortbestaan, nadat dit soort namen in andere delen van Scandinavië in onbruik was geraakt." Het verschil is echter zo gering dat het geen conclusie in de genoemde richting rechtvaardigt. Bovendien gold de regel dat de kerk in het midden van het dorp moest staan waarschijnlijk al in de verre periode in kwestie, en als men daarvan afweek, was dat waarschijnlijk op zo'n manier dat het bedehuis dichter bij het gebied kwam te liggen van waaruit de kolonisatie was begonnen dan bij het tegenoverliggende deel van het gebied.

Op de kaart die we een jaar geleden hebben getekend wijn- en home-namen in Medelpad, Ångermanland en Jämtland en voeg daar nu de religieuze namen in dezelfde regio's aan toe. Zelfs een vluchtige blik leert dat waar de eersten in groepen voorkomen, ook een of andere religieuze naam voorkomt. Denk maar aan de oevers van de Alnö Sound en de vallei van Ljustorp in Medelpad, Härnön, Säbrå, Nora, Nordingrå, Gudmundrå en Boteå in Ångermanland, en Frösön of in het algemeen de oostelijke oever van het Storsjönmeer in Jämtland.

De religieuze namen zijn echter niet alleen van cultureel en historisch belang, maar verdienen ook in een ander opzicht de aandacht. Ze helpen ons om verschillende oude, samengestelde plaatsnamen te dateren. Met betrekking tot Noorwegen, zegt Rygh dat de namen van -land voor een zeer groot deel tot de Vikingtijd behoren. Als we nu in het gebied in kwestie niet minder dan vijf dorpsnamen vinden eindigend op (Zaad) landis het onbetwistbaar dat deze namen in Norrland dezelfde leeftijd hebben. Dit belet echter niet dat combinaties met -land kan soms vrij jong zijn, b.v. de formatie die voorkomt in Norrland en Dalarna Uit het buitenland. Dat namen van -tun (boerenerf; omheinde plaats) en -säter (woning) hebben grote ouderdom, is reeds bekend; het wordt ook hier bevestigd, daar beide woorden worden samengesteld met de naam van de god Fro.

1. Uti Finska Fornminnesföreningens Tidskrift XXI, n:o 3.
2. De kerkelijke bossen, I. Stockholm 1904.
3. Notitie in zijn manuscript in het bezit van de Academie voor Literatuur.
4. Rygh, Norske Gaardnavne, I: 355.
5. Dit meer is identiek aan þorhogs eid in Jamta skoge, dat rond 1273 wordt genoemd als grensmarkering tussen Medelpad en Jämtland; Rydberg, Sveriges traktater, I.
6. Taalkundige bewijzen van heidens godsgeloof in Zweden, blz. 11, Göteborg 1878.
7. Uit het essay "Over de oude culturele nederzetting van Norrland".

Abonneer je op YouTube:

Als je het waardeert Allmogens Onafhankelijk werken om onze mooie Zweedse geschiedenis en Noordse cultuur uit te beelden, u bent van harte welkom om iets leuks te kopen in de winkel of ons te steunen met een vrijwillige donatie. Dank u bij voorbaat!

Steun Allmogens via Swish: 123 258 97 29
Steun Allmogens door sluit u aan bij
Steun Allmogens in uw testament