Midwinter zonnefeest

In de wereld van de natuur zijn licht en duisternis, warmte en koude, in voortdurende strijd met elkaar, net zoals in de mens het goede met het kwade strijdt om de heerschappij. Sinds onheuglijke tijden is de zon, de ridder van het licht, de onverbiddelijke vijand van duisternis en koude, ook het voorwerp geweest van een verering die, in verschillende vormen, van stam tot stam, tot in onze dagen is blijven voortduren.

Hoe verder men naar het noorden gaat, des te belangrijker wordt de vervaging van zomerlicht en winterduisternis, des te krachtiger wordt de indruk op de geest van de mensen wanneer de zon zegevierend de duisternis verjaagt, of wanneer, op andere momenten, het licht gedwongen wordt zich steeds verder terug te trekken.

Deze indruk was sterker dan nu in de kinderjaren van ons gezin, in een tijd waarin wij nog niet geleerd hadden het boek der natuur zo te lezen dat wij van tevoren de loop van de zon op de heuvels, de wisselingen van de dagen en de jaren konden berekenen. En de indruk was het sterkst in onze streken, dicht bij de poolcirkel, waar de winter zo lang duurt dat onze voorouders gewend waren om de tijd niet in jaren, maar in winters te tellen.

Sinds de heldere zomer van het noorden maar al te snel voorbij is, worden de dagen korter en de zon krachtelozer. De machten der duisternis breiden hun heerschappij uit, en hun volledige overwinning op zon, licht en warmte schijnt nabij. Maar eindelijk keert het tij, de zon herwint haar kracht en begint weer aan haar triomftocht. Toen, midden in de kilte van de winter, vierde de heidense noorderling zijn grote midwinterfeest, om uitdrukking te geven aan zijn vreugde over de geboorte van de zon van het nieuwe jaar.

Een van de oudste schrijvers over onze streek, Procopius, die in Palestina was geboren, maar in de vijfde eeuw bekend was met onze broeders die in Italië vochten, had van dit feest gehoord.

Op het eiland Thule in het hoge noorden, waarmee hij het Scandinavische eiland van de leeuwen bedoelt, kwam de zon veertig dagen lang niet op ten tijde van de winterzonnewende. Dat hadden tenminste de mannen die van dat eiland kwamen hem verteld. Nadat de inwoners, zo werd verder gezegd, vijfendertig dagen in duisternis hadden geleefd, zouden zij, volgens oud gebruik, verkenners naar de hoogste bergen sturen, die, wanneer zij de zon vanaf de bergtoppen zagen, dit aan de inwoners beneden zouden meedelen, waarna deze, hoewel nog steeds in duisternis, vreugdevol een feest zouden houden om de terugkeer van de zon te vieren. Dit was het grootste festival van de Thule.

Maar de zon geeft niet alleen licht, maar ook een goede jaarlijkse groei. Daarom beval Odin, volgens de legende van de jeugd, de Zweden op het midwinterfeest te bloeden voor voorspoed in het nieuwe jaar, waarvan het begin werd gerekend vanaf dat feest.

De gedachte aan dit materiële voordeel heeft geleidelijk de herinnering aan de oorspronkelijke reden voor de viering van Midwinter vertroebeld, net zoals de gedachte aan kerstgeschenken de laatste tijd velen de betekenis van het christelijke kerstfeest heeft doen vergeten.

Het midwinterzonnefeest werd door onze heidense voorouders gevierd "de nacht van het hooi", die viel op het tijdstip waarop, zoals dat nu heet, "twintig-dag-Knut Kerstmis uitloopt", dus een paar weken na de kortste dag van het jaar bij de winterzonnewende. Dit stemt ook overeen met Procopius' verklaring dat het feest werd gevierd wanneer de zon weer begon te schijnen, niet wanneer zij op haar laagste stand was.

Zijn verslag van de grote feesten die toen werden gehouden is ook helemaal waar. Toen, net als nu, werd eten noch drinken gespaard, en "Kerstmis drinken" was een veelgebruikte uitdrukking. We mogen er ook zeker van zijn dat er toen scherp werd gedronken, zelfs in andere zalen dan die van King Ring, waar "elke vechter een eerlijk kerstdrankje nam".

Degenen die hun vrienden niet konden uitnodigen voor "kerstbier" hadden reden tot rouw, en de moeilijkheid om Kerstmis naar behoren te vieren is daarom ook aangevoerd als bewijs van hoe slecht de naar Groenland geëmigreerde noorderlingen eraan toe waren. In het verhaal van Torfinn Karlsefne wordt verteld hoe Torfinn, die met zijn bemanning van twee schepen) overwinterde bij Erik Röde in Brattelid in Groenland, tegen Kerstmis ontdekte dat Erik stil begon te worden en niet zo gelukkig was als hij had gewenst. Op een dag wendde Torfinn zich tot zijn vriend en vroeg wat er met hem was. Erik zei dat hij vreesde dat zijn gasten zouden ontdekken dat ze nooit een slechtere kerst hadden meegemaakt dan nu met hem, waarop Torfinn antwoordde dat er zowel mout als gerst op zijn schip was, en dat Erik er zoveel van kon nemen als hij maar wilde. Erik deed dat, en maakte zulk een prachtig feestmaal, dat men nauwelijks ooit in een arm land zoo iets prachtigs had gezien.

Het kerstfeest was voor onze heidense voorouders echter niet louter een feest in de betekenis waarin wij dit woord thans plegen op te vatten. Het was verbonden met het offeren aan de god van de zon.

Het kerstoffer werd elke winter gehouden als het meest voorname offerfeest van het jaar, maar elk negende jaar werd dit offer met grotere plechtigheid gevierd. Er is een verhaal over hoe het werd gevierd in de belangrijkste Deense tempel, Leire, bij Roeskilde op Seeland. "Allen komen samen en offeren aan hun goden 99 mannen en evenveel paarden, alsook honden en hanen, de laatste in plaats van haviken". Zelfs in de belangrijkste tempel van Zweden, Upsala, werd elk negende jaar een groot offer gehouden, waartoe de inwoners van alle streken van Zweden samenkwamen. Mannen, paarden, honden en andere dieren werden geofferd, negen van elke soort, allemaal van het mannelijke geslacht, "met wier bloed het gebruikelijk was de goden gunstig te stemmen". De lichamen werden opgehangen in een bosje bij de tempel. Adam van Bremen, die dit vermeldt, vermeldt niet in welke tijd van het jaar het plaatsvond, maar alles lijkt erop te wijzen dat het hier, evenals in Denemarken, op het midwinterfeest was.

Sommigen zullen misschien verbaasd zijn te horen dat mensenoffers minder dan duizend jaar geleden in ons land werden toegepast. Er zullen zeker geen duizend jaar verstrijken voordat men zich erover verbaast dat zelfs in onze tijd mensenoffers zijn gebracht aan de god van de gerechtigheid in Zweden.

De bloedige offers verhinderden niet dat Kerstmis toen net als nu dronken was van vreugde en gier.

Net als onze voorouders vierden de Romeinen de winterzonnewende, van 17 tot 23 december, met een groot vreugdefeest, ter gelegenheid van de wedergeboorte van de zon en het opnieuw ontwaken van de natuur na de winternacht. Tijdens dit feest, Saturnalia genoemd naar de oude god Saturnus, was er algemene vreugde, waarvan ook de slaven profiteerden. Slaven hadden hun vrijheid en werden beschouwd als gelijken van hun meesters. Alle vijandschappen en straffen zouden rusten, en vrolijke wetten vonden plaats. Zoals met Kerstmis bij ons, gingen de Romeinse Saturnalia gepaard met geschenken van vrienden en bekenden. Het hele volk leefde zich uit in een vrolijkheid en vrolijkheid, die uiteindelijk ontaardde in een manier die de naam Saturnalia een zeer slechte bijklank heeft gegeven. Men mag echter niet vergeten dat ook de kerstviering in het Noorden soms zo ontaard is dat de Deense koning in de jaren 1730 alle "jule-stuer" verbood.¹

In de Griekse goddelijke wereld werd Saturnus vertegenwoordigd door Kronos; maar het feest dat te zijner ere te Athene werd gevierd, Kronia, viel niet midden in de winter, maar in de zomer; zelfs op dit feest namen de slaven deel aan het feest van hun meesters.In Olympia en Rhodos werd het feest van Kronos gevierd op de lente-equinox, hetgeen, naast vele andere dingen, aantoont dat deze god oorspronkelijk ook een zonnegod is.²

Toen het christendom zich over het gehele Romeinse Rijk verspreidde, realiseerde men zich dat het Romeinse kerstfeest zo diep in de geesten van de mensen verankerd was, dat de viering ervan niet kon worden voorkomen. Dezelfde
zoals in vele andere soortgelijke gevallen. De goden wier verering niet kon worden uitgeroeid, de heidense feesten wier voortbestaan onvermijdelijk was, werden tot christenen gedoopt. De heidense goden en godinnen werden christelijke heiligen, de heidense tempelfeesten werden christelijke kerkfeesten.

Zo wordt Kerstmis nu ook behandeld.

Vóór de komst van het christendom werd de geboorte van de zon gevierd met Kerstmis. Nu vierden zij de dag waarop de "ware zon", de "zon der gerechtigheid", in de wereld was geboren. Men zou zo veel
gemakkelijker te doen, omdat geen van de geschriften in het Nieuwe Testament iets vermeldt over de tijd van het jaar waarin Christus werd geboren.

Het was rond het midden van de derde eeuw, kort na de overwinning van het Christendom door Constantijn, dat de Westerse Kerk 25 december begon te vieren als de geboortedag van Christus. Enige tijd later kreeg hetzelfde gebruik vaste voet in de landen van de Oosterse Kerk, waar, zoals wij reeds hebben gezien, de viering van de zon in midwinter niet dezelfde rol heeft gespeeld als in meer noordelijke streken. Er is een preek bewaard die op 25 december 386 werd gehouden door de bekende kerkvader Chrysostom, patriarch van Constantinopel.

"Stelt u zich voor," zegt deze opmerkelijke preek, "wat het zou betekenen als de zon uit de hemel zou nederdalen en u haar op aarde zou zien lopen en van hieruit haar stralen zou uitzenden, die allen verlichten. Als dit al niet mogelijk was zonder alle mensen tot het uiterste te verbazen, hoeveel meer bewondering zou er dan in ons moeten worden opgewekt, als wij ons in het leven van de wereld zouden begeven, dat wil zeggen, om te zien zon der gerechtigheid zenden zijn stralen uit ons vlees en bestralen onze zielen. Ik heb er lang naar verlangd deze dag te vieren, en niet alleen om hem te vieren, maar ook om hem te vieren met een talrijke gemeente; ja, ik heb God gesmeekt dat de kerk op deze dag zo gevuld mocht zijn met toehoorders als nu het geval is. Gelukkig is dit nu gebeurd, hoewel er nog geen tien jaar zijn verstreken sinds deze dag ons bekend werd. Maar door jou is het zo opgebloeid, dat het lijkt alsof het door de ouderdom van ons is weggezogen."

"Het feest kan dus zowel als nieuw als als oud worden beschouwd: als nieuw, omdat het ons sinds kort bekend is geworden; als oud, omdat het snel op één lijn is gekomen met de andere feesten en dezelfde faam heeft verworven als deze. Want zoals edele planten, nadat zij in de aarde gezonken zijn, snel opkomen en vrucht dragen, zo heeft dit feest, dat in het Westen lang tevoren gevierd werd, maar bij ons nog niet zo lang geleden werd ingevoerd, zich als het ware in één keer zo ontwikkeld en zulke vruchten gedragen, als ieder nu met eigen ogen kan zien, wanneer de zijbeuken gevuld zijn met toehoorders en de hele kerk te smal is om de menigte te herbergen."

"Wat wil je vandaag horen? Wat is de betekenis van deze dag? Want ik weet dat velen er nog steeds over van mening verschillen, sommigen kleineren het, terwijl anderen het verdedigen; ook wordt er overal veel gezegd over deze feestdag, sommigen merken op dat hij jong en nieuw is en nu pas gevierd wordt, anderen weer proberen te beweren dat hij oud is en al lang een bekende en onderscheiden feestdag is voor hen die van Thracië tot Spanje wonen."

Het Evangelie van Lucas, het enige dat een gedetailleerd verslag geeft van de geboorte van Christus, vertelt hoe de herders, die 's nachts op hun kudde pasten, de engel hoorden zeggen: "Heden is u de Verlosser geboren". Hoewel dit niet "vanavond" is, maar "vandaag", wat de enig mogelijke vertaling is van de woorden van de oorspronkelijke tekst, wordt de geboorte van Christus in werkelijkheid door de Kerk gevierd in de nacht tussen Kerstavond en Eerste Kerstdag. Iedereen die wel eens een kerst in Spanje heeft meegemaakt, weet dat het een nachtelijk vreugde viering die is toegewijd. En bij ons protestanten is de kerstavond, die vroeger vroeger op de dag viel dan nu, nog steeds het hoogtepunt van het feest, wanneer de duisternis van de nacht wordt verjaagd door het rijke licht van de kerken en de ontelbare flitsen die de menigten begeleiden die zich daarheen spoeden.

De verklaring voor het gebrek aan overeenstemming tussen de woorden van het Evangelie en het tijdstip van het feest is gemakkelijk te vinden. In voorchristelijke tijden waren de Zonnefeesten nachtelijke offerfeesten. Dit gold evenzeer voor de Noordse "nacht van de havik" als voor de nacht van Walpurgis en midzomer met hun vuren, en het gold evenzeer in zuidelijker landen als in de onze.

Dat Kerstmis, althans in ons land, ook na de invoering van het christendom, het grootste feest van het jaar bleef, blijkt uit onze middeleeuwse wetten op de kerstvrede. Vanuit het oogpunt van de christelijke leer was Pasen belangrijker dan Kerstmis. Desondanks bepaalt bijvoorbeeld het kerkelijk wetboek van het latere Vestgöttal dat de kerstvakantie moest duren van de kerstavond tot de twintigste dag, dus drie weken, terwijl de paasvakantie niet langer werd gerekend dan van de woensdag voor Pasen tot de avond van paaszondag, dus slechts een halve week. Wie een van deze vasten brak, moest zowel aan de bisschop als aan het hof een zware boete betalen.

In de Middeleeuwen waren meer dagen met Kerstmis vakantie dan tegenwoordig. Een van de oude Noorse wetten, Eidsivathings-Christenret, bepaalde dat niet alleen Eerste Kerstdag, of Kerstdag, zoals het toen heette, en Stephanusdag, of wat wij Verjaardag noemen, maar ook de "Dag van de mis van Johannes", de "Dag van de kinderen van de ongelukkigen" en de mis van Sint Thomas" - dus niet minder dan vijf dagen die onmiddellijk op elkaar volgen - alsmede de "Achtste Kerstdag" en de "Dertiende Kerstdag" heilige dagen moesten zijn. Op deze dagen was alle werk verboden, en wie het verbod overtrad moest een boete betalen, die ten laste kwam van de bisschop.

De ruimte laat niet toe alle herinneringen aan het heidense midwinterfeest, die tot onze tijd bewaard zijn gebleven, te beschrijven. "Het dompelen in de pot is, evenals vele andere dingen, een overblijfsel van het heidense offer, net zoals de pap en de lutefisk op kerstavond waarschijnlijk zijn afgeleid van het vasten dat in katholieke tijden aan Kerstmis voorafging, evenals van andere kerkelijke feesten.

We kunnen echter even stilstaan bij enkele erenamen.

Onze voorouders hebben de zonnegod door de eeuwen heen vele namen gegeven, die verschillende aspecten van zijn aard vertegenwoordigen. De drie goden wier beelden te zien waren in de tempel van Upsalata - Thor, Odin en Zaad - waren alle oorspronkelijk zonnegoden, onder wie de ereplaats in het midden werd ingenomen door Thor, als de oudste en machtigste.

Waarschijnlijk was de midwinterbloem aan alle drie gericht, en zonder het te weten of er bij stil te staan, houden de Zweden van onze tijd zich aan vele gebruiken die bij nader inzien een opmerkelijke, zij het halfvergane, herinnering blijken te zijn aan het heidense zonnefeest van midwinter.

In het verhaal van Hervar lezen wij hoe koning Hejdrek tot Zaad bloedde en had besloten dat zijn grootste everzwijn aan deze god moest worden geofferd. Dit zwijn werd als zo heilig beschouwd dat alle plechtige eden over zijn borst moesten worden afgelegd. Op kerstavond moest het zwijn voor de koning de zaal worden binnengeleid, waarna de mannen hun handen op zijn borst legden en hun geloften aflegden. In een ander manuscript wordt gezegd dat elke borst van goud leek te zijn, en dat de galgen aan het begin van februari werden geofferd voor een gelukkig jaar.

Wij herinneren ons dit Frös zwijn zowel in de ham die op eerste kerstdag gebruikelijk is als in andere gebruiken.

Op veel plaatsen in Zweden wordt de laatste tijd op de kersttafel een van tarwemeel gebakken kerstcake in de vorm van een zwijn geplaatst. Hoewel het de hele kerst op tafel stond, at vanaf kerstavond niemand het. Toen Kerstmis voorbij was, werd het opgeborgen en pas bij het begin van de lente tevoorschijn gehaald, droog en gebarsten. Toen werd het uitgedeeld. Er werd de mannen iets te eten gegeven. Een deel werd met gerst vermengd en aan de ploegpaarden gegeven, de rest werd tussen het zaad verkruimeld, dit alles in de hoop op een overvloediger oogst.

Zelfs onder de Zweden op het eiland en in Estland leeft dit gebruik nog voort.³ Op iedere kerstavond zet de huisvrouw een "kerstcake" op tafel, gebakken met fijn meel, zelfs in die streken waar al het andere brood met minderwaardig meel wordt gebakken, - bijna een el lang -, met heldere ogen, neus, mond en borst. Zij legt hem voor de heer des huizes, tekent met krijt een ringkruis op de galg, en laat hem dan met Kerstmis zien, maar wel bedekt met een witte doek. Op Nieuwjaarsdag en op de dag van de Heilige Drievuldigheid (de Dertiende) wordt de kerststol opnieuw aangeboden, maar dan wordt hij bewaard, en alleen op de dag van het feest van de mis wordt de ene helft ervan, en op de dag van het feest de andere helft, voor het diner in zoveel stukken gesneden als de mensen des huizes zijn, aan hen uitgedeeld en opgegeten. Sommigen bewaren er nog stukken van, om te geven aan degenen die het vee hoeden, wanneer het naar de weide wordt gedreven; zelfs het vee krijgt een weinig van de gal, om beter gedorst te worden; of, zoals in Zweden, worden stukken van de kerstgal gegeven aan de arbeiders, die eerst in het voorjaar de ploeg in de grond steken, en aan de ossen die de ploeg trekken.

In dezelfde regio werd tot voor kort een andere praktijk gehandhaafd. De congregatie gaf de priester kerstgeschenken, bestaande uit tarwebrood en ham. Ze werden "kerstoffers" genoemd.

Men kan zich geen duidelijker verband wensen tussen Kerstmis, zelfs in christelijke tijden, en de oogst van het nieuwe jaar dan de kerstoogst die op kerstavond wordt geofferd - men kan zelfs deze uitdrukking gebruiken - en wordt bewaard voor de zaaitijd, en Odin zou zich zeker verheugen, als hij zag dat de Zweden zo lang gehoor gaven aan zijn bevel om op midwinter te offeren voor een goede oogst.

Andere kerststollen of "kerstknuffels" nemen de vorm aan van geiten, de heilige dieren van Thor, en weinigen onder ons hebben als kind op kerstavond de harige "kerstgeit" zien binnenkomen. In het verleden was hij uitgerust met een echte geitenhoef, en op sommige plaatsen droeg hij een houten hamer, waardoor het verband met Thor nog opvallender wordt.

Een wiel met vier spaken, of een kruis van dezelfde grootte omringd door een ring, was millennia lang het symbool van de zon, het wiel van vuur dat door de hemel rolt. We hebben gezien dat Kerstmis een feest van de zon was. Daarom werd dit feest op de oude runentabletten met een wiel gemarkeerd, werd in Sönderjylland een wiel het dorp binnengerold, werden de kerststollen althans in de tijd van Olof Rudbeck nog met een vuurwiel gemarkeerd, en tekent de Estse huisvrouw zelfs vandaag nog een "ringkruis" op de kerststol.

De vraag of er een taalkundig verband bestaat tussen "Kerstmis" als een feest van de zon en "wiel" als symbool van de zon, is hier niet op zijn plaats. Maar ik kan niet nalaten me een geleerde te herinneren
verklaring van de naam van Kerstmis, die zeer belangrijk is voor zijn tijd. Een Zweedse man, die - naar de gewoonte van die tijd, in het Latijn - een in vele opzichten opmerkelijke en waardevolle "Göta och Svea historia" schreef, moet vertellen hoe Julius Caesar oprukte tot aan de "Germaanse zee", maar het niet aandurfde een conflict aan te gaan met de daar levende volkeren. Deze onderneming leverde hem slechts het voordeel op dat hij op zijn triomfwagen kon schrijven: "Veni, vidi, fugi" (Ik kwam, ik zag, ik ontsnapt). Maar de Noordse volkeren waren zo grootmoedig dat ze hem de naam Julius schuift tot een feestdag, die zij in december vierden, naar het voorbeeld van de Romeinse Saturnalia, een naam die dit feest tot op heden heeft behouden, voegt de schrijver eraan toe. De laatste is niemand minder dan Johannes Magni, ooit aartsbisschop van het Koninkrijk Zweden.⁴

1. Troels Lund, Geschiedenis van Denemarken en Noorwegen aan het einde van de 16e eeuw, 7e boek, Jaarlijkse Feesten (Kopenhagen 1885), blz. 113.
2. Roscher, Uitgebreid woordenboek van de Griekse en Romeinse mythologie, haft. 26 (Leipzig 1893), sp. 1507, seq.
3. C. Russwurm, Eibofolke of de Zweden op de kusten van Ehstland en op RunöII (Reval 1855), pp. 95, vervolg.
4. Johannes Magni, Gothorum Sveonumque geschiedenis, lib. IV, cap. XIII

Abonneer je op YouTube:

Als je het waardeert Allmogens Onafhankelijk werken om onze mooie Zweedse geschiedenis en Noordse cultuur uit te beelden, u bent van harte welkom om iets leuks te kopen in de winkel of ons te steunen met een vrijwillige donatie. Dank u bij voorbaat!

Steun Allmogens via Swish: 123 258 97 29
Steun Allmogens door sluit u aan bij
Steun Allmogens in uw testament