Drie Zweedse kunstwerken met een bijzondere geschiedenis

Midwinterblot door Carl Larsson

Carl Larsson (1853-1919) is een van de meest geliefde nationaal-romantische kunstenaars van Zweden en wordt beschouwd als 's lands meest vooraanstaande aquarellist. Hij is vooral bekend geworden als een portrettist van het gezinsleven, met idyllische motieven uit het kleurrijke huis in Dalarna. Het laatste deel van Carl Larsson's leven werd echter gedomineerd door een schilderij van een heel andere soort: de meer dan 87 vierkante meter grote Midwinter Blot. 

Midvinterblot is een van de meest controversiële werken in de Zweedse kunstgeschiedenis. De langlopende controverse rond het schilderij begon toen de Mural Board van het Nationaal Museum een wedstrijd aankondigde om het trappenhuis van het museum te versieren. Het resultaat liet echter op zich wachten; de inzendingen van de eerste oproep werden afgewezen en de wedstrijd werd overgedaan. Er volgden verscheidene jaren van debat en complicaties, waarbij de kwestie tot op regeringsniveau aan de orde werd gesteld. Uiteindelijk was het duidelijk dat Carl Larsson de opdracht zou uitvoeren, maar de geschillen over de keuze van de motieven hielden niet op. Voor het bovenste trappenhuis drong Carl Larsson aan op een Oud Noors motief met een heidense offerplechtigheid, waarin de koning van de Zweden, Domalde, zich buiten de tempel van Uppsala uitkleedt, klaar om na jaren van hongersnood aan de goden te worden geofferd.

Velen vonden de inhoud van het beeld het toppunt van ongenuanceerdheid, terwijl het werd bekritiseerd vanwege een gebrek aan historische nauwkeurigheid. Carl Larsson was echter onvermurwbaar en toen het voorstel werd afgewezen, voltooide hij het schilderij thuis in zijn kunstenaarsatelier in de hoop dat het Nationaal Museum van gedachten zou veranderen. Dit gebeurde echter niet en de afwijzing kwam Carl Larsson zeer hard aan. In de autobiografie die hij enkele dagen voor zijn dood voltooide, verklaarde hij dat het lot van Midvinterblot hem gebroken had.

Na de dood van Carl Larsson werd het schilderij meer dan 40 jaar bewaard in het Archief voor Decoratieve Kunsten in Lund. Het werd toen gekocht door de Japanse kunstverzamelaar Hiroshi Ishizuka. Maar Midvinterblot werd niet vergeten en mettertijd veranderde de kijk op het werk. Het schilderij begon meer en meer te worden gezien als onderdeel van het Zweedse culturele erfgoed en er gingen stemmen op om het terug te brengen in zijn juiste context. 

Met behulp van donaties van stichtingen en welwillende belanghebbenden kon het Nationaal Museum in 1997 Midvinterblot van Ishizuka kopen voor de prijs van 14,6 miljoen Zweedse kronen. Vandaag is het kunstwerk te zien in het trappenhuis van het Nationaal Museum, op de plaats waar Carl Larsson het zelf wilde hebben.

Hjortbergstavlan door Jonas Dürchs

De Släps kerk in Halland is op zich een onopvallend gebouw, maar binnen hangt een schilderij dat tot ver buiten de Zweedse grenzen bekendheid heeft verworven en als een soort culturele schat wordt beschouwd. Het schilderij, bekend als de Hjortberg Tablet, werd geschilderd door de kunstenaar Jonas Dürchs in het begin van de jaren 1770 en stelt de familie van de dominee Gustaf Hjortberg voor. Hjortberg zelf staat links op de foto, samen met zijn zonen, terwijl zijn vrouw en dochters rechts verzameld zijn.

Het Hjortberg-paneel wordt soms "het interessantste schilderij van Zweden" genoemd, wat waarschijnlijk een epitheton is dat het verdient. Het schilderij is zeer gedetailleerd en vol symbolen die kijkgaten openen naar het denken en de leefomstandigheden in de 18e eeuw. Het bevat ook veel verwijzingen naar Hjortbergs geleerde en avontuurlijke leven. 

Hjortberg was een soort polymath, die naast zijn priesterambt een grote belangstelling voor de wetenschap koesterde. Hij wijdde zich aan de kunst van het genezen door het oprichten van koperslagerijen, het vervaardigen van geneesmiddelen en het behandelen van verschillende kwalen met elektrotherapie. Als scheepsprediker bij de Oost-Indische Compagnie nam hij deel aan drie handelsreizen naar China, waarbij hij giften in natura inzamelde voor zowel de Zweedse Academie van Wetenschappen als Carl Linnaeus. Thuis probeerde Hjortberg de inefficiënte landbouwmethoden te verbeteren door efficiënte ploegen te bouwen, over veeteelt te schrijven en aardappelen als gewas in zijn thuisgebieden te introduceren. Hij werkte ook als orgelbouwer en klokkenmaker.

Veel van Hjortbergs engagementen zijn duidelijk in het schilderij terug te vinden, terwijl de geest van de Verlichting het motief doordringt. Wetenschappelijke meetinstrumenten liggen verspreid op de tafel en een goed gevulde bibliotheek doemt op de achtergrond op. Orgelpijpen leunen tegen de rand van de tafel en opgezette dieren uit verschillende werelddelen hangen aan de muur. De jongste zoon grijpt de staart van een maki, een dier dat alleen op Madagaskar voorkomt en daar waarschijnlijk is gevangen tijdens een van de expedities van de Oost-Indische Compagnie. Aan de voeten van Hjortberg heeft de kunstenaar een wereldbol geplaatst, als om aan te geven dat Hjortberg door zijn reizen en studies de wereld onder zich heeft gelegd. Toch kunnen we begrijpen dat religie boven alles stond; bovenaan de foto, boven alle uitingen van succes en geleerdheid, staat een kruisbeeld op een stevig fundament.

Wie het schilderij bekijkt, kan niet anders dan de omvang van het gezin opmerken. Hjortberg en zijn vrouw Anna Helena kregen in totaal 15 kinderen. Sommigen kijken vrijmoedig uit het schilderij, anderen zijn gedeeltelijk teruggetrokken en lijken achter hun broers en zussen verscholen te zitten. Het jongste meisje is afgebeeld liggend in een doodskist. Op deze manier heeft de kunstenaar ruimte gemaakt voor de kinderen die zijn overleden; ze zijn niet volledig aanwezig, maar zijn nog steeds bij het gezin. Toen het schilderij werd gemaakt, waren acht van de broers en zussen nog in leven. Wij kunnen begrijpen dat de dood, vooral kindersterfte, op een heel andere manier deel uitmaakte van het leven dan tegenwoordig. 

Het Hjortberg-paneel werd besteld als een epitaaf, d.w.z. een gedenkplaat waarop een overleden persoon voor het nageslacht wordt afgebeeld. Hjortberg overleed op 51-jarige leeftijd, een paar jaar nadat het schilderij was voltooid. Wij kennen de doodsoorzaak niet, maar het feit dat de wijzerplaat van de klok linksboven kwart voor twaalf aangeeft, wijst er misschien op dat Hjortberg zich realiseerde dat zijn leven ten einde liep toen het schilderij werd voltooid.

Met zijn rijke inhoud heeft het Hjortberg-paneel ons veel te vertellen over zijn tijd en blijft het de kijkers van vandaag fascineren. Het komt voor als illustratie in verschillende historische boeken en is de Zweedse populaire cultuur binnengedrongen door vermeldingen in het boek Drijfzand van Henning Mankell en de TV serie De half verborgen door Jonas Gardell. Wanneer het niet aan tentoonstellingen en musea wordt uitgeleend, is het te zien op zijn oorspronkelijke plaats in de Släps kerk, waar het Särö Pastoraat rondleidingen organiseert.

De wederopstanding van Karel XII door Gustaf Cederström

De begrafenis van Karel XII door Gustaf Cederström (1845-1933) is een van de beroemdste schilderijen van Zweden. Het centrale deel van het motief bestaat uit soldaten die het dode lichaam van koning Karel XII uit Noorwegen naar huis dragen nadat hij bij Fredrikshald was gedood. Aan de zijkant is een jager met zijn zoon gestopt en buigt eerbiedig zijn nek.

Gustaf Cederström was een groot bewonderaar van Karel XII en koos ervoor het motief te schilderen voor de Wereldtentoonstelling in Parijs in 1878. Het artistieke werk werd ter plaatse in de stad uitgevoerd en met de grootste zorg voorbereid. Cederström gebruikte mensen uit zijn naaste omgeving als model om elke soldaat individuele gelaatstrekken te geven, en een professioneel model werd op een brancard gelegd om model te staan voor Karel XII. Kopieën van de Karolingische uniformen werden besteld in Zweden en zout werd gebruikt als kunstsneeuw. Bovendien heeft Cederström zichzelf in het beeld opgenomen door zijn pak uit te lenen aan de Carolinianen, die als eersten in de rij lopen. In totaal duurde het meer dan een jaar om het schilderij te voltooien en het was net op tijd. Op de tentoonstelling trok het veel aandacht en Cederström kreeg een medaille. Het schilderij betekende ook zijn doorbraak als historisch kunstenaar.

De artistieke kwaliteiten van het schilderij zijn zonder twijfel zeer hoog. Wij kunnen de hardvochtige gedachten van de Carolinianen in hun gezichten lezen en het gewicht van hun stappen voelen. Hun kleren bewegen natuurlijk in de wind en hun laarzen laten sporen achter in de sneeuw. Maar ondanks het sterke realisme is het schilderij geen historisch accurate weergave, zoals Cederström zelf voorzichtig toegaf. Karel XII werd niet op een open brancard gedragen, maar werd het grootste deel van de weg in een doodskist vervoerd. De reis ging ook niet door de bergen. Cederström heeft zijn artistieke vrijheid gebruikt om drama te creëren en zijn weergave moet worden gezien als een manier om meer gewicht te geven aan de noodlottige historische gebeurtenis.

Na de tentoonstelling in Parijs werd het schilderij gekocht door de Russische groothertog Constantijn Konstantinovitsj en overgebracht naar zijn paleis in Sint-Petersburg. Velen waren verontwaardigd dat zo'n historisch belangrijk schilderij in handen was gevallen van de aartsvijand en zagen het als een belediging van de Zweedse natie. Er werd een inzameling gehouden om een kopie te betalen en Cederström kreeg dus de kans om hetzelfde schilderij nogmaals uit te voeren. De replica werd in Italië begonnen en in 1884 in Zweden voltooid. Deze keer waren de modellen Zweeds, wat betekende dat de haarkleuren iets lichter waren. Het schilderij werd ondertekend op de dag van de dood van Karel XII en vervolgens overgedragen aan het Nationaal Museum. Het is daar vandaag nog steeds te zien.

In de nasleep van de Russische Revolutie werd het eerste schilderij gekocht door een Zweedse kunsthandelaar en in 1923 naar Zweden gebracht, waar het werd verkocht aan de zakenman Gustaf Werner, die besloot het te schenken aan het kunstmuseum van Göteborg. Zo zijn de twee versies van het schilderij uiteindelijk in Zweedse musea terechtgekomen en voor het publiek toegankelijk geworden.

Dat het relaas van Gustaf Cederström over de wederopstanding van Karel XII zoveel bekendheid heeft gekregen, heeft ongetwijfeld verschillende oorzaken. De schilderijen kunnen worden gewaardeerd om de hoge kwaliteit van hun uitvoering en de levendigheid van hun compositie, maar ook om de geladenheid van de keuze van het motief zelf. De kijker volgt de laatste reis van de vorst, die tevens een weergave is van de val van het Zweedse Rijk. De twee tweelingschilderijen worden door velen beschouwd als een soort nationaal epos, dat symbolisch de overgang van de geschiedenis van het land van de ene fase naar de andere uitbeeldt.

Abonneer je op YouTube:

Als je het waardeert Allmogens Onafhankelijk werken om onze mooie Zweedse geschiedenis en Noordse cultuur uit te beelden, u bent van harte welkom om iets leuks te kopen in de winkel of ons te steunen met een vrijwillige donatie. Dank u bij voorbaat!

Steun Allmogens via Swish: 123 258 97 29
Steun Allmogens door sluit u aan bij
Steun Allmogens in uw testament