Albertus Pictor - onze meest vooraanstaande middeleeuwse kunstenaar

De 15e eeuw kan worden beschouwd als het tijdperk van de muurschilderkunst in Zweden. Overal in het land werden kerkmuren en gewelven versierd met talrijke en vaak kleurrijke afbeeldingen met motieven uit zowel de Bijbel als het dagelijks leven van het gewone volk. Later leidde de Reformatie tot een verandering van de kerkelijke idealen in een meer afgeslankte richting, zodat in veel gevallen de kunstwerken werden weggehaald. In de 18e eeuw begon men middeleeuwse schilderijen ook als vulgair te beschouwen, wat ertoe leidde dat vele ervan werden witgekalkt. In sommige kerken kunnen we vandaag echter nog steeds de rijkdom van de middeleeuwse beeldtaal zien, hetzij omdat de schilderingen met rust zijn gelaten, hetzij omdat ze bevrijd zijn van verhullende pleisterlagen.

Een van de 15e eeuwse kunstenaars die de sterkste erfenis heeft nagelaten is Albertus Pictor (Albrekt Målare), die meer dan 30 kerken versierde, voornamelijk in Uppland, Västmanland en Södermanland. Het feit dat verschillende ervan aan verkalking zijn ontsnapt, getuigt van het feit dat zijn bijzondere stijl werd gewaardeerd en het waard werd geacht te worden beschermd. Vandaag hebben we reden om daar dankbaar voor te zijn. Pictors uiterst rijke picturale wereld is een fantastische bron van kennis over de leefomstandigheden in het middeleeuwse Zweden, terwijl de kerken die hij decoreerde opmerkelijke bezienswaardigheden zijn.

Om Albertus Pictors bakgrund vet vi föga, men sannolikt föddes han på 1440-talet. Mycket tyder på att han som ung vuxen kom till Sverige från Tyskland. I några kyrkor har han lämnat efter sig signaturen “Albertus Ymmenhausen”, vilket antyder att han hade sina rötter i något av de tyska samhällen som under medeltiden kallades Immenhausen. Det skulle i sådana fall kunna förklara hans speciella stil, med en livfullhet och färgbearbetning som vid den tiden var ovanlig i Norden. Kanske hade han gått i lära någonstans ute på kontinenten innan han av någon anledning flyttade norrut.

Pictor verkar först ha varit bosatt i Arboga, där han 1465 registrerades som borgare. I Stockholms jordebok omtalas han första gången 1473, då han gifter sig med “Johan målares änka” och låter hennes barn få ut sitt fädernearv. Kanske var giftermålet ett sätt att överta en plats som målarmästare i staden, samtidigt som änkans försörjning tryggades. Med i boet förde hustrun ett hus vid Norreport, som blev makarnas hem.

Mellan 1479 och 1508 omnämns Pictor vid tio tillfällen i Stockholms tänkeböcker. Han kallas ömson “målare”, ömson “pärlstickare”, vilket innebär att hans konstutövning innefattat både kyrkomålning och pärlbroderi. Det finns även en notering om att han spelat orgel på en begravningsmässa i Storkyrkan. Han förefaller således ha varit en man med många begåvningar. Skattelängden vittnar också om att hans inkomster var högre än för andra inom samma skrå. 1507, då han måste ha varit närmare 70 år, beskrivs att han “på sängen ligger städse” av sjukdom, så att han måste företrädas av sin hustru i ett tvistemål. 1509 markeras hans namn med ett streck i Stockholms stads skottebok, vilket förmodligen ska tolkas som att han avlidit. Hustrun Anna finns dock kvar i skriftliga källor fram till 1522.

Pictor's stijl en techniek verschillen aanzienlijk van wat gebruikelijk was in Zweedse kerken tijdens zijn leven. Vaak worden glazuren in lagen over elkaar aangebracht om diepte te creëren. De mate van detail is ook ongewoon. Kleding plooit, haarlokken verschuiven in verschillende tinten, en mensen worden afgebeeld in midden-natuurlijke beweging. De gelaatstrekken zijn gevarieerd en expressief op een manier die zelden voorkomt in Scandinavische kunst uit deze periode.

Wat Pictor echter beroemd en gewaardeerd heeft gemaakt, is niet alleen zijn kenmerkende expressie, maar ook zijn uitgestrektheid. Veel van de kerken zijn ingericht met een verbazingwekkende overvloed aan beelden. Geen ruimte is leeg gelaten; de ruimte tussen de afbeeldingen is opgevuld met gesjabloneerde ornamenten, terwijl de beeldvelden zijn afgebakend door randen. Misschien wel het beste voorbeeld van deze overdaad is de Härkeberga kerk, waar de muren en het plafond helemaal vol staan met figuren. 

Pictor schijnt de Biblia Pauperum (Bijbel der Armen) als hulpmiddel te hebben gebruikt, aangezien sommige van zijn motieven lijken op de illustraties van het boek. Het is echter duidelijk dat de kunstenaar en zijn leerlingen soms moeite hadden om de onbekende omgevingen weer te geven. Een walvisvis of een kameel schilderen is misschien niet zo gemakkelijk als je niet meer dan vage ideeën hebt over hoe ze eruit zien, en in sommige gevallen is het duidelijk dat de kunstenaars vrij hebben gefantaseerd. De kleding en gelaatstrekken van de mensen zijn meer typisch voor de Zweedse boerengemeenschap dan voor de mensen uit de Bijbel, en vreemde denkbeeldige dieren sluipen door de hoeken.

En annan av Pictors mest kända kyrkor finns i Täby. Även här är interiören översållad av figurer, men mest omtalad är skildringen av en man som spelar schack med döden. “Jag spelar dig matt” har det stått ovanför bilden och vi kan se hur mannen förfärad tar sig för bröstet när han inser att spelet är förlorat. Döden grinar däremot belåtet. Som barn såg filmskaparen Ingmar Bergman denna målning och blev så gripen att han senare i livet använde den som inspiration till filmen Det sjunde inseglet.

Pictor bedacht een bepaald patroon voor de verdeling van motieven, dat hij in verschillende kerken herhaalde. De afbeeldingen uit het Nieuwe Testament lopen langs de muren van het middenschip, terwijl scènes uit het Oude Testament zijn afgebeeld in de gewelfde plafonds. In het middenschip zijn er beelden met moraliserende boodschappen en meer profane beelden. Er zijn veelvuldige waarschuwingen tegen gokken, dronkenschap en tovenarij. De toeschouwer ziet mensen die middeleeuwse muziekinstrumenten bespelen, terwijl de denkwereld van die tijd duidelijk wordt in motieven ontleend aan folklore. In de kerk van Härkeberga, bijvoorbeeld, is een melkhaas te zien die gestolen melk in een vat opbraakt.

De beeldenreeks bevat ook herhalingen. Een motief dat in verschillende kerken terugkeert is het levenswiel, dat een man afbeeldt die zich omhoog worstelt naar het trotse hoogtepunt van het leven, om vervolgens, oud en zwak, naar beneden te storten in de richting van de wachtende dood. In zijn hand draagt de Dood een schop, waarmee hij aangeeft dat hij klaar is om het graf van de man te graven. De dag des oordeels, wanneer de doden uit hun graven opstaan, is een ander terugkerend thema, dat met verve wordt uitgebeeld. Eén versie laat zelfs een man zien die vuil uit zijn oor schraapt als hij het kerkhof verlaat.

In de Middeleeuwen, toen weinig mensen geletterd waren en preken in het Latijn werden gehouden, moeten afbeeldingen zeer belangrijk zijn geweest voor de kerkgangers. In een verder beeldarme wereld moet het een krachtige ervaring zijn geweest om de kerken binnen te gaan die Pictor decoreerde. Welke waarde Pictors schilderijen hadden voor de mensen van die tijd en hoe ze werden bekeken, begrijpen we misschien niet eens. Maar zelfs vandaag de dag kunnen we overweldigd worden door zijn soulvolle vertelling en dramatische scènes. De schilderijen zijn nu een half millennium oud, maar blijven fascineren en brengen nieuwe boodschappen aan de moderne mens.

I Lids kyrka i Nyköping har Pictor lämnat en signatur i form av ett självporträtt. Bilden är kraftigt nött, men det går ändå att urskilja en proper man i välskuren rock, hosor och snabelskor, allt enligt tidens mode. Ansiktet ramas in av ett tjockt hårsvall och ovanför huvudet finns en slinga med texten “Minns mig, Albertus, denna kyrkas målare” på latin. Det är en extravagant 1400-talsselfie, även om konstnären ödmjukar sig genom att knäböja i en bedjande position.

Met het huidige perspectief op zijn levenswerk, kunnen we waarschijnlijk zeggen dat Pictor bewondering verdient. In totaal heeft hij honderden vierkante meters beschilderd oppervlak achtergelaten, die een schitterende schat aan beelden bevatten. Weinigen, zo niet niemand, zouden het beter verdienen te worden beschouwd als de grootste middeleeuwse kunstenaar van Zweden, en zijn pleidooi om herinnerd te worden is het waard om te blijven horen.

Voetnoot: Er zijn momenteel 36 kerken met schilderijen toegeschreven aan Albertus Pictor. De toestand varieert echter. Zijn kunst is het best te ervaren in de zes kerken waar de schilderingen nooit zijn overgeschilderd: Härkeberga, Härnevi, Odensala, Täby, Floda en Kumla kyrkby.

Lees meer: 

https://historiesajten.se/visainfo.asp?id=635

https://popularhistoria.se/kultur/konst/konstnarer/medeltida-mastaren-albertus-pictor

https://sok.riksarkivet.se/sbl/Presentation.aspx?id=5647

http://christermalmberg.se/pictor/index.php

Abonneer je op YouTube:

Als je het waardeert Allmogens Onafhankelijk werken om onze mooie Zweedse geschiedenis en Noordse cultuur uit te beelden, u bent van harte welkom om iets leuks te kopen in de winkel of ons te steunen met een vrijwillige donatie. Dank u bij voorbaat!

Steun Allmogens via Swish: 123 258 97 29
Steun Allmogens door sluit u aan bij
Steun Allmogens in uw testament