Albertus Pictor - onze meest vooraanstaande middeleeuwse kunstenaar

De 15e eeuw kan worden beschouwd als het tijdperk van de muurschilderkunst in Zweden. Overal in het land werden kerkmuren en gewelven versierd met talrijke en vaak kleurrijke afbeeldingen met motieven uit zowel de Bijbel als het dagelijks leven van het gewone volk. Later leidde de Reformatie tot een verandering van de kerkelijke idealen in een meer afgeslankte richting, zodat in veel gevallen de kunstwerken werden weggehaald. In de 18e eeuw begon men middeleeuwse schilderijen ook als vulgair te beschouwen, wat ertoe leidde dat vele ervan werden witgekalkt. In sommige kerken kunnen we vandaag echter nog steeds de rijkdom van de middeleeuwse beeldtaal zien, hetzij omdat de schilderingen met rust zijn gelaten, hetzij omdat ze bevrijd zijn van verhullende pleisterlagen.

Een van de 15e eeuwse kunstenaars die de sterkste erfenis heeft nagelaten is Albertus Pictor (Albrekt Målare), die meer dan 30 kerken versierde, voornamelijk in Uppland, Västmanland en Södermanland. Het feit dat verschillende ervan aan verkalking zijn ontsnapt, getuigt van het feit dat zijn bijzondere stijl werd gewaardeerd en het waard werd geacht te worden beschermd. Vandaag hebben we reden om daar dankbaar voor te zijn. Pictors uiterst rijke picturale wereld is een fantastische bron van kennis over de leefomstandigheden in het middeleeuwse Zweden, terwijl de kerken die hij decoreerde opmerkelijke bezienswaardigheden zijn.

Er is weinig bekend over de achtergrond van Albertus Pictor, maar hij is waarschijnlijk geboren in de jaren 1440. Er zijn veel aanwijzingen dat hij als jongvolwassene vanuit Duitsland naar Zweden kwam. In sommige kerken heeft hij de handtekening "Albertus Ymmenhausen" achtergelaten, wat erop wijst dat hij zijn wortels had in een van de Duitse gemeenschappen die in de Middeleeuwen Immenhausen heetten. Dit zou een verklaring kunnen zijn voor zijn bijzondere stijl, met een levendigheid en een kleurgebruik die in de Scandinavische landen in die tijd ongebruikelijk waren. Misschien was hij ergens op het continent in de leer geweest voordat hij om een of andere reden naar het noorden verhuisde.

Pictor schijnt eerst in Arboga gewoond te hebben, waar hij in 1465 als burger werd ingeschreven. Hij wordt voor het eerst vermeld in het kadaster van Stockholm in 1473, wanneer hij trouwt met "de weduwe van Johan målare" en haar kinderen hun vaderlijk erfdeel laat ontvangen. Misschien was het huwelijk een manier om een positie als meester-schilder in de stad over te nemen, en tegelijkertijd het levensonderhoud van de weduwe veilig te stellen. De vrouw bracht een huis mee in Norreport, dat het huis van het echtpaar werd.

Tussen 1479 en 1508 wordt Pictor tien keer genoemd in Stockholm's gedachtenboeken. Hij wordt soms "schilder" genoemd, soms "borduurwerker", wat betekent dat zijn kunstbeoefening zowel kerkschilderen als borduurwerk omvatte. Er is ook een aantekening dat hij het orgel bespeelde tijdens een begrafenismis in Storkyrkan. Hij blijkt dus een man met vele talenten te zijn geweest. In 1507, toen hij bijna 70 jaar oud moet zijn geweest, wordt hij beschreven als "liggend op bed" van ziekte, zodat hij zich in een geschil moest laten vertegenwoordigen door zijn vrouw. In 1509 wordt zijn naam gemarkeerd met een streep in het Stadsladderboek van Stockholm, wat waarschijnlijk moet worden geïnterpreteerd als zijn dood. Zijn vrouw Anna, echter, overleeft in geschreven bronnen tot 1522.

Pictor's stijl en techniek verschillen aanzienlijk van wat gebruikelijk was in Zweedse kerken tijdens zijn leven. Vaak worden glazuren in lagen over elkaar aangebracht om diepte te creëren. De mate van detail is ook ongewoon. Kleding plooit, haarlokken verschuiven in verschillende tinten, en mensen worden afgebeeld in midden-natuurlijke beweging. De gelaatstrekken zijn gevarieerd en expressief op een manier die zelden voorkomt in Scandinavische kunst uit deze periode.

Wat Pictor echter beroemd en gewaardeerd heeft gemaakt, is niet alleen zijn kenmerkende expressie, maar ook zijn uitgestrektheid. Veel van de kerken zijn ingericht met een verbazingwekkende overvloed aan beelden. Geen ruimte is leeg gelaten; de ruimte tussen de afbeeldingen is opgevuld met gesjabloneerde ornamenten, terwijl de beeldvelden zijn afgebakend door randen. Misschien wel het beste voorbeeld van deze overdaad is de Härkeberga kerk, waar de muren en het plafond helemaal vol staan met figuren. 

Pictor schijnt de Biblia Pauperum (Bijbel der Armen) als hulpmiddel te hebben gebruikt, aangezien sommige van zijn motieven lijken op de illustraties van het boek. Het is echter duidelijk dat de kunstenaar en zijn leerlingen soms moeite hadden om de onbekende omgevingen weer te geven. Een walvisvis of een kameel schilderen is misschien niet zo gemakkelijk als je niet meer dan vage ideeën hebt over hoe ze eruit zien, en in sommige gevallen is het duidelijk dat de kunstenaars vrij hebben gefantaseerd. De kleding en gelaatstrekken van de mensen zijn meer typisch voor de Zweedse boerengemeenschap dan voor de mensen uit de Bijbel, en vreemde denkbeeldige dieren sluipen door de hoeken.

Een andere van Pictors beroemdste kerken staat in Täby. Ook hier is het interieur bezaaid met figuren, maar de beroemdste is de afbeelding van een man die schaakt met de dood. Boven de afbeelding staat "I play you mate" en we kunnen zien hoe de man zijn borst vol afschuw vasthoudt als hij beseft dat het spel verloren is. De dood, aan de andere kant, grijnst van voldoening. Als kind zag de filmmaker Ingmar Bergman dit schilderij en hij was er zo door gegrepen dat hij het later in zijn leven gebruikte als inspiratie voor de film The Seventh Seal.

Pictor bedacht een bepaald patroon voor de verdeling van motieven, dat hij in verschillende kerken herhaalde. De afbeeldingen uit het Nieuwe Testament lopen langs de muren van het middenschip, terwijl scènes uit het Oude Testament zijn afgebeeld in de gewelfde plafonds. In het middenschip zijn er beelden met moraliserende boodschappen en meer profane beelden. Er zijn veelvuldige waarschuwingen tegen gokken, dronkenschap en tovenarij. De toeschouwer ziet mensen die middeleeuwse muziekinstrumenten bespelen, terwijl de denkwereld van die tijd duidelijk wordt in motieven ontleend aan folklore. In de kerk van Härkeberga, bijvoorbeeld, is een melkhaas te zien die gestolen melk in een vat opbraakt.

De beeldenreeks bevat ook herhalingen. Een motief dat in verschillende kerken terugkeert is het levenswiel, dat een man afbeeldt die zich omhoog worstelt naar het trotse hoogtepunt van het leven, om vervolgens, oud en zwak, naar beneden te storten in de richting van de wachtende dood. In zijn hand draagt de Dood een schop, waarmee hij aangeeft dat hij klaar is om het graf van de man te graven. De dag des oordeels, wanneer de doden uit hun graven opstaan, is een ander terugkerend thema, dat met verve wordt uitgebeeld. Eén versie laat zelfs een man zien die vuil uit zijn oor schraapt als hij het kerkhof verlaat.

In de Middeleeuwen, toen weinig mensen geletterd waren en preken in het Latijn werden gehouden, moeten afbeeldingen zeer belangrijk zijn geweest voor de kerkgangers. In een verder beeldarme wereld moet het een krachtige ervaring zijn geweest om de kerken binnen te gaan die Pictor decoreerde. Welke waarde Pictors schilderijen hadden voor de mensen van die tijd en hoe ze werden bekeken, begrijpen we misschien niet eens. Maar zelfs vandaag de dag kunnen we overweldigd worden door zijn soulvolle vertelling en dramatische scènes. De schilderijen zijn nu een half millennium oud, maar blijven fascineren en brengen nieuwe boodschappen aan de moderne mens.

In Lids kerk in Nyköping heeft Pictor een handtekening achtergelaten in de vorm van een zelfportret. De afbeelding is sterk versleten, maar er is nog een nette man op te zien in een goed gesneden jas, broek en snaffelschoenen, geheel volgens de mode van die tijd. Zijn gezicht wordt omlijst door een dikke bos haar en boven zijn hoofd hangt een lus met de woorden "Gedenk mij, Albertus, schilder van deze kerk" in het Latijn. Het is een extravagante 15e-eeuwse selfie, hoewel de kunstenaar zich vernedert door te knielen in een biddende houding.

Met het huidige perspectief op zijn levenswerk, kunnen we waarschijnlijk zeggen dat Pictor bewondering verdient. In totaal heeft hij honderden vierkante meters beschilderd oppervlak achtergelaten, die een schitterende schat aan beelden bevatten. Weinigen, zo niet niemand, zouden het beter verdienen te worden beschouwd als de grootste middeleeuwse kunstenaar van Zweden, en zijn pleidooi om herinnerd te worden is het waard om te blijven horen.

Voetnoot: Er zijn momenteel 36 kerken met schilderijen toegeschreven aan Albertus Pictor. De toestand varieert echter. Zijn kunst is het best te ervaren in de zes kerken waar de schilderingen nooit zijn overgeschilderd: Härkeberga, Härnevi, Odensala, Täby, Floda en Kumla kyrkby.

Lees meer: 

https://historiesajten.se/visainfo.asp?id=635

https://popularhistoria.se/kultur/konst/konstnarer/medeltida-mastaren-albertus-pictor

https://sok.riksarkivet.se/sbl/Presentation.aspx?id=5647

http://christermalmberg.se/pictor/index.php

Abonneer je op YouTube:

Als je het waardeert Allmogens Onafhankelijk werken om onze mooie Zweedse geschiedenis en Noordse cultuur uit te beelden, u bent van harte welkom om iets leuks te kopen in de winkel of ons te steunen met een vrijwillige donatie. Dank u bij voorbaat!

Steun Allmogens via Swish: 123 258 97 29
Steun Allmogens door sluit u aan bij
Steun Allmogens in uw testament