Runen - de eerste geschreven taal van onze voorouders

De runen zijn fonetische tekens die eeuwen na de geboorte van Christus in de Germaanse gebieden van Europa zijn ontstaan en in gebruik zijn genomen. De vorm van de runen suggereert dat zij zich hebben ontwikkeld met inspiratie uit het Romeinse en Griekse alfabet, aangezien in veel gevallen de runetekens overeenkomen met de corresponderende letters.

Runen waren het wijdst verbreid in Scandinavië, en nergens zijn runetekeningen zo algemeen als in Zweden. In totaal zijn in het moderne Zweden ongeveer 3500 runeninscripties gevonden, variërend van losse woorden op losse, met runen bedekte voorwerpen tot langere inscripties op enorme blokken steen. De rijkste runenvondsten zijn te vinden in de regio Mälardalen. Van de 2500 runenstenen in Zweden worden er ongeveer 1300 in Uppland gevonden.

Tot de oudste Zweedse runen behoren de inscripties op een gesp uit Gårdslösa in Skåne en een speerpunt uit Gotland. Beide zijn gedateerd uit de 2e eeuw. De runestenen, die misschien wel de belangrijkste symbolen van het runenschrift zijn, werden vooral in de Vikingtijd gekerfd.

Het runetekens alfabet (de runetekenregel) is verschillende keren veranderd. Eenvoudig gezegd kunnen er drie runenrijen worden onderscheiden: de Oud-Noorse runenrij, de Vikingtijd runenrij en de middeleeuwse runenrij.

De Oud Noorse runenlijn, ook wel "futhark" genoemd naar de eerste zes letters, werd gebruikt van ongeveer het jaar 0 tot de 7e eeuw. De futhark bestaat uit 24 runen en raakte wijdverspreid in het gehele Germaanse taalgebied. In totaal zijn er in Zweden ongeveer 20 stenen met gravures met deze oudere runenlijn. Velen drukken magische bezweringen uit. Inscripties zijn ook gevonden op wapens, kammen en juwelen.

De Oudnoordse runenlijn werd gebruikt tijdens de zogenaamde Migratieperiode, toen verschillende etnische groepen door Europa trokken. Dit beïnvloedde de taal en in Scandinavië schakelden de mensen over van het spreken van een archaïsche Germaanse taal naar het spreken van Oudnoords. Door de veranderingen in de taal moest het schrift worden aangepast en in de 7e eeuw werd het runenschrift vereenvoudigd tot de Viking runenlijn met 16 runen. Ook in deze runenlijn zijn de eerste letters f, u, th, a, r en k, vandaar dat de naam futhark is behouden. Met slechts 16 tekens moeten sommige runen meerdere taalklanken voorstellen, zodat bijvoorbeeld u, y en ö met dezelfde rune werden geschreven.

De meeste runenstenen in Zweden zijn gekerfd met de runenlijn uit de Vikingtijd. De runenstenen werden als monumenten opgericht op prominente plaatsen en langs goed gebruikte waterwegen. Gespecialiseerde runenbeeldhouwers reisden professioneel om de stenen te houwen. De bekendste is Öpir, die meer dan 50 bewaarde stenen produceerde in Uppland, Gästrikland en Södermanland.

Punische teksten zijn vaak gedenkinscripties van overledenen en volgen een soortgelijke formule. Soms bevat de tekst beschrijvingen van historische gebeurtenissen, wat de runestones tot een belangrijk historisch bronmateriaal maakt. Het is bijvoorbeeld aan de runestenen te danken dat we weten over de Ingvar Trein, een grote Vikingoverval naar het oosten, die zeer slecht afliep. Andere stenen hebben teksten van meer poëtische aard, zoals 's werelds langste runeninscriptie op de Rökstenen in Östergötland. De inscriptie op de Rökstein bevat een strofe waarvan gezegd kan worden dat het de oudste bewaard gebleven poëzie van Zweden is.

In de 10e eeuw begon men stippen aan de runen toe te voegen. Deze zogenaamde stiksels maakten het mogelijk de klanken van de met dezelfde rune geschreven taal te onderscheiden. Het systeem van gestompte runen werd tijdens de Middeleeuwen verder ontwikkeld, waardoor, samen met andere aanpassingen, de middeleeuwse runenlijn. In die tijd kreeg de Kerk steeds meer invloed en verspreidde zich ook het Latijnse alfabet. De twee schriftsystemen werden een tijd lang naast elkaar gebruikt, maar vanaf de 14e eeuw begon het Latijnse alfabet het runenschrift steeds meer te vervangen. Op sommige plaatsen bleven runen echter bestaan als een populaire geschreven taal. Runen waren bijzonder lang in gebruik in delen van Dalarna, waar de zogenaamde dal runen tot in de 19e eeuw werden gebruikt.

In de periode van de Groote Macht ontstond een Zweedse belangstelling voor grafheuvels, runestenen en andere historische gedenktekens. Ambtenaren werden het land in gestuurd om culturele en historische vondsten te verzamelen, te documenteren en te rapporteren. In 1666 werd een koninklijk decreet uitgevaardigd betreffende de bewaring van overblijfselen uit de oudheid, waarvan kan worden gezegd dat het de oudste wet ter wereld is betreffende de bewaring van oude monumenten. Het is een van de redenen waarom vele runenstenen onaangeroerd zijn gebleven op hun oorspronkelijke plaatsen, waar zij nog steeds hun boodschappen overbrengen aan eenieder die stopt om ze te lezen.

Gedrukte bronnen:

Erikson, Bo en Löfman, Carl (1985), Het verhaal van Zweden, Natuur en cultuur

Ohlmarks, Åke (1983), Zweedse culturele geschiedenis, Forum

Ongedrukte bronnen:

http://litteraturbanken.se/#!/presentationer/specialomraden/RunornasLitteratur.html

http://old.stockholmslansmuseum.se/faktabanken/forskning-om-runor-och-runstenar/

http://www.raa.se/kulturarvet/arkeologi-fornlamningar-och-fynd/runstenar/om-runskrift/

http://www.raa.se/kulturarvet/arkeologi-fornlamningar-och-fynd/runstenar/runskolan/allmant-om-runor/vad-ar-runor/

https://www.svenskakyrkan.se/akerbo/runlasning

https://sv.wikipedia.org/wiki/Dalrunor

https://sv.wikipedia.org/wiki/Runor

Oorspronkelijk gepubliceerd op Cultureel geheugen.

Abonneer je op YouTube:

Als je het waardeert Allmogens Onafhankelijk werken om onze mooie Zweedse geschiedenis en Noordse cultuur uit te beelden, u bent van harte welkom om iets leuks te kopen in de winkel of ons te steunen met een vrijwillige donatie. Dank u bij voorbaat!

Steun Allmogens via Swish: 123 258 97 29
Steun Allmogens door sluit u aan bij
Steun Allmogens in uw testament