Nee Åhléns, de kerstman is niet Turks - en onze kerst IS Zweeds

Claim:

Conclusie: Historisch. volledig onwaar

Samenvatting:

Veel mensen hebben geschreven over de vreemde PR-campagne die Åhléns deze week is gestart, waarbij een wandkleed wordt geveild voor een goed doel.

Åhléns budskap: Det finns ingen svensk jul, eller som de skrev: “svensk”. Deras motivering, som de ger i samtalet med Ann Heberlein som jag länkat till nedan, är att vår svenska jul i själva verket bara är ett stort hopkok av utländska traditioner.

Ann Heberlein, een doctor in de theologie in ethiek die riep Åhléns op för att fråga hur de tänkte med kampanjen, sammanfattar den som “moralisk fostran av sina kunder”. Den alltid förståndige Thomas Gür noem het “total rappakalja”. Mohamed Omar kategoriserar det som “nationalmasochism”.

Ook is op verschillende plaatsen opgemerkt dat Åhléns sinds de publicatie de tekst heeft gewijzigd, die in zijn oorspronkelijke vorm een toon aansloeg die rechtstreeks neerbuigend lijkt te zijn ten opzichte van de cultuur van de Zweedse meerderheidsbevolking:

Man vill alltså “slå hål” på “myten” om den svenska julen. Man kan nästan tro att Åhléns kommunikationschef har läst och inspirerats av min artikel om att “slå hål” på det nordiska kulturarvet. Ik zal niet meer tijd besteden aan deze fact-check om Åhléns daden te beoordelen, dat hebben vele anderen al gedaan. Ik stel alleen vast dat zij dit jaar de eersten zijn in de traditionele en hoogst onhistorische verkleining van ons Zweedse kerstfeest, en we kunnen stellen dat de boodschap van Åhlén niet erg goed is ontvangen.

Jaar na jaar, bij al onze grote traditionele feesten, zien we soortgelijke uitbarstingen die de Zweedse cultuur belachelijk maken en kleineren, of zelfs het bestaan ervan ontkennen. Ik heb er over geschreven Kerstmis 2015 hier op de blog, en ik zal zeker de gelegenheid hebben voor meer fact-checks in 2019.

Maar nu de feiten controleren!

Is onze Zweedse kerstman eigenlijk Turks?

Åhléns heeft aangekondigd dat zijn muurschildering verwijst naar de heilige Nicolaas van Myra, beter bekend als Heilige Klaus. Sinterklaas is de beschermheilige van kinderen, bekend om zijn vrijgevigheid, en is een van de historische figuren die is opgenomen in de moderne Kerstman. Maar niet de enige, zoals we spoedig zullen ontdekken.

Dan is er natuurlijk nog het gênante detail dat Nicholas Grieks was, niet Turks. Nicholas was aartsbisschop van Myra en werd rond 280 in Patara geboren. In die tijd waren er geen Turken in Myra, dat toen deel uitmaakte van het Romeinse Rijk. Zoals Thomas Gür in zijn commentaar opmerkt, verschenen de eerste Turken 800 jaar later när de erövrade den grekiska “tomtens” hembygd med våld. Det gör förstås inte Nikolaus turkisk, lika lite som det skulle göra vår nordiska tomte turkisk efter en hypotetisk turkisk erövring av Sverige.

Je zou denken dat een bedrijf als Åhléns, dat in 2017 een omzet had van bijna 5 miljard, het zich zou kunnen veroorloven om zijn eigen teksten op feiten te controleren, maar misschien heeft dat iets te maken met het feit dat ze vorig jaar een verlies leden van 68 miljoen SEK - ik weet het niet.

Sammanfattningsvis: Nej, inte i någon form är den svenska eller någon annan tomte “turkisk”.

De waarheid over de Kerstman

Onder folkloristen bestaat er geen onenigheid over het feit dat onze moderne Zweedse Kerstman een mengsel is van vele verschillende tradities en figuren, zowel afkomstig uit onze eigen Noordse folklore als uit het buitenland.

Från utlandet har vi influenser från helgonet Nikolaus, och så förstås Amerikas stormagade “Santa Claus” som populariserats av Coca Colas reklam som gått ut över världen sedan 1920-talet. Till min förvåning har jag nu lärt mig att Coca-Colas världskända tomte som vi känner den idag skapades på 1930-talet door Haddon Sundblomdie een Zweedse moeder en een Ålandse vader had.

Hoe zit het met onze eigen Zweedse kerstman? Nou, het behoort tot de oude folklore over de kleine de hoeve of Nissen gevonden bij de Germaanse volkeren.

Onze inwonende Kerstman is een oud bovennatuurlijk wezen dat op de boerderij woont, op plot (vandaar de naam), en brengt geluk en rijkdom aan de mensen van de boerderij. Hij kan ook leven onder de lentebomen van de boerderij of in de reuzenheuvel. Dit idee van de plot als een zgn. dragnet behoort tot de Noord-Europese landbouwcultuur en komt veel voor bij Duitsers en Slaven. Dit was geen grote, vrolijke Kerstman met een witte baard, een rode outfit en rendieren, integendeel. De boerenkabouter is klein en gekleed in grijze wollen kleren, soms zelfs met een rode muts.¹

De Kerstman of Nissen op Kerstavond een schaaltje pap geven onder de zoldertrap, op zolder of in een of ander bijgebouw is een bekend en al lang bestaand gebruik in de Scandinavische landen, waaraan vele legenden zijn verbonden.

Det förekom även att man på vissa håll i landet gav gårdens tomte nya kläder. I Uppland nämner Celander hur man gav honom en skinnpäls och en röd mössa. I västra Värmland berättas det hur man brukade bädda till en särskild “tomtebädd” på julafton, och man ska visst tydligt kunnat se att han legat där. Det förekom även att man offrade till gårdstomten genom att hälla ut julöl på de waterboom (boom van zorg) of de reuzenheuvel.²

We weten dat de folklore over Kerstmannen oud is in Zweden uit de oudste bewijzen van het woord tomte. Het komt van een van Sint Birgitta's (1303-1373) openbaringen waar ze spreekt over tompta gudhi. Folket “dyrkar och hedrar tomtegudar och går ej till kyrkan”, uppger hon klagande³. Het oudste bewijs voor onze Noordse Kerstman is dus het historische bewijs uit de 14e eeuw van de christelijke strijd tegen de oude folklore.

De link tussen onze kleine boerderij kerstman en de kerstcadeau-gevende kerstman die we vandaag kennen gebeurde in de late 19e eeuw, en we kunnen de auteur grotendeels bedanken voor dat Viktor Rydberg (1828-1895) en de cartoonist Jenny Nyström (1854-1946) voor.

Rydberg's geliefde kinderboek Het kerstavontuur van kleine Vigg werd voor het eerst gepubliceerd in 1871 met illustraties van de 17-jarige Jenny Nyström. Rydberg's gedicht Kerstman uit 1881 heeft het beeld van de Zweedse kerstman in de loop der tijd verder gevormd, samen met de warme illustraties van Jenny Nyström van Zweedse kerstvieringen met kerstmannen, kerstgeiten, gelukkige kinderen en kerstbomen.

Kerstman = Odin?

Een laatste interessant verband dat ik tegenkwam met betrekking tot de oorsprong van het plot, een theorie naar voren gebracht door, onder andere, de folklorist Margaret Baker⁴is dat het complot Odin zelf is, Oðinn, de Noorse god. Hij is de oudste, grootste en wijste van de Asa-goden en had vele namen, meer dan 200 naar men zegt. Allfather. Olifantenvader. Eenogige man. De wijze. De stafdrager. De hoge. Julner. De Kerstman.

“Julfader” påminner till namnet om den “Father Christmas” som senare skulle gestalta julen i England. Den nederländska tomten “Sinterklaas” delar också likheter med Oden: Sinterklaas rider på hustaken på en vit häst, medan Oden rider över himmelen på sin häst Sleipner under de wilde achtervolging. Sinterklaas heeft zwarte hulpjes die bij de huizen staan en aan hem doorgeven welke kinderen lief of stout zijn geweest. Oden heeft zijn zwarte raven Hugin en Munin die hij elke morgen de wereld instuurt om informatie voor hem te verzamelen.

Odin, die in één gedaante een oude man is met een lange, witte baard en een slungelige hoed, zou in de kerstnacht de huizen van de noorderlingen bezoeken. Op het kleine Deense eiland Lolland, droeg hij de naam Goen och kom enligt uppteckningar ridande på sin vita häst “lillejulaften” (d.v.s. dagen före julafton) och dröjde som gäst, tills julen var förbi⁵. Uit Zweden, Hilding Celander:

Hij is dan ofwel te voet, met een zijden en wijde hoed op het hoofd, ofwel te paard, rijdend op een lange, zwarte stapper, over wiens schoenen in de folklore vaak wordt gesproken als zijnde gesmeed van helder zilver. De nachten waarop Odin deze eenzame omzwervingen of tochten maakt, vallen vooral op de oude heidense feesten, zoals de kerstnacht en de nacht van Witte Donderdag. Hij laat de mensen niet in zijn weg komen, want de nacht, en vooral deze nachten, behoren Hem toe.

Kan Oden ha varit inspiration till senare myter om tomten, “Father Christmas”, som mynnat ut i dagens moderna jultomte? Man kan bara spekulera. Men visst är det rätt intressant? Jag är allt för dåligt påläst om Oden och den fornnordiska julen, för att inte tala om att källorna är rätt knapphändiga, men framtida jular får jag säkert tillfälle att återkomma till ämnet.

Nu we de waarheid en onwaarheden over onze Zweedse kerstman hebben leren kennen, hoe zit het dan met de twee andere beweringen van Åhléns, namelijk dat onze traditie van krakelingenkoeken uit Nederland komt en de kerstboom uit Duitsland?

Kerstbrood

Dus de bewering is dat saffraanbrood, d.w.z. onze pruimenbroodjes of lusse-cats, afkomstig uit Nederland. Saffraan is in Zweden al sinds de 14e eeuw bekend als specerij, maar werd pas aan het eind van de 19e eeuw populair als specerij in kerstbaksels.⁶. Dit is wat Jan-Öjvind Swahn schrijft in Het grote kerstboek:

Maar nu [aan het einde van de 19e eeuw, mijn noot] had saffraan een andere rol, namelijk als ingrediënt in de fijne kerststollen en -koeken van gezeefd tarwemeel. In hoeverre deze smaakmaker werd ingevoerd omdat men saffraan lekker vond, of omdat het er leuk uitzag met saffraan in het brood, of omdat het status betekende voor de familie, zullen we misschien nooit weten.

Kerstbrood gebakken met saffraan is nog niet zo oud in Zweden. Maar wat dan nog? Het is heerlijk! Het staat echter vast dat kerstbrood zonder saffraan lang geleden in onze geschiedenis een belangrijke plaats innam bij kerstvieringen.

De ouderen herinneren zich Kerstmis vaak als de tijd waarin de mensen hun buikje rond konden eten en overvloedig goed brood hadden. Het gebruik dat iedereen met Kerstmis een stapel brood krijgt, soms met toevoeging van kaas of iets anders, is in heel Zweden gebruikelijk. Ook huisdieren konden op kerstavond of bij het kerstdiner een stukje kerstbrood krijgen.

Vóór de bekende S-vorm werden veel verschillende soorten brood gebakken, het meest gangbare roggebrood, maar ook fijner tarwebrood, in allerlei vormen. Ze bakten ook cultusbrood in de vorm van verschillende dieren, zoals varkens, geiten, hanen, enz. Veel van de vormen van het oude kerstbrood worden ook herkend in de Oudnoordse symboliek, zoals de S-vormen, hakenkruizen, zonnekruisen, enz.

Wat we vandaag de dag herkennen als een klassiek S-vormig linzenbroodje heette in feite julgalt of julkuse zelfs voordat saffraanbrood onderdeel werd van de Zweedse kerst. Toen was het nog een gewoon tarwebroodje.

Waarom bakten ze brood in de vorm van een varken? Het varken heeft een prominente plaats in de kerstvieringen, als offerdier. Het verhaal van koning Heidrek die Kerstmis viert en een everzwijn binnenbrengt om te worden geofferd aan de vruchtbaarheidsgod Frey tijdens het midwinterfeest, wordt verteld in het verhaal van de Herharar. De folklorist Arvid August Afzelius (1785-1871) vond sporen van dit offer bij de gewone mensen in zijn tijd aan het begin van de 19e eeuw⁷.

Afzelius berättar om hur man i avlägsna trakter i Sverige hade kvar seden att vid jultiden baka en “julgalt”, som skulle bevaras till de första vårdagarna. Det var alltså en stor brödkaka som fick ersätta den levande galten, inte något som liknade dagens lussebulle. Julbrödet, eller sokakanHet werd aan de dieren gevoerd, door de boer en de knecht gegeten tijdens de voorjaarsarbeid, en door het zaad gemengd om kracht en een goede oogst te geven. Van Värend in Småland, de etnoloog Gunnar Olof Hyltén-Cavallius (1818-1889) over de kersttafel in Värendboden in de oude tijd:

Op dit huisofferaltaar legt hij dan een kersthoop van verschillende soorten offerbrood of kerstkoeken, zoals lefse, limps, broden, honingkoeken, slagkoeken, go-brood en krakelingen, samen met een kerstkaas, en bovenaan een brood dat kerstkoek of kerstgalt wordt genoemd.

Vandaag de dag bakken we niet alleen elke Kerstmis kerstaltaren in overvloed, maar leeft de offergeit ook op de Kersttafel in de vorm van de geliefde Kerstham, varkenspootjes, jam en worstjes.

Wanneer u dit jaar alfalfabroodjes bakt, weet dan dat u hetzelfde brood bakt dat al ontelbare generaties voor u hebben gebakken - u hebt ze alleen nog lekkerder gemaakt door er saffraan aan toe te voegen. Je voorouders waren waarschijnlijk veel te arm om zich saffraan te kunnen veroorloven, dus wees dankbaar voor je rijkdom.

De betekenis van het kerstbrood dat voor de lente wordt bewaard is vrij duidelijk. Het zou iets van de bovennatuurlijke kracht van Kerstmis lenen aan hongerende dieren en lentemoee mensen in een tijd van hard en uitputtend werk.

De kerstboom

Hoe zit het met de traditie van de kerstboom binnenshuis, komt die uit Duitsland?

Ja, dat is zo. De gewoonte om de kerstboom naar binnen te halen is in Duitsland bekend sinds de 17e eeuw. Een kerstboom wordt voor het eerst vermeld rond 1600 in de Elzas, Duitsland, maar dan zonder kaarsen. Pas ver in de 19e eeuw verspreidde de kerstboom zich naar het grote publiek in Zweden.

Maar, Martin P:N Nilsson wijst er in zijn proefschrift over Kerstmis op⁸ att det är mycket sannolikt “att den i grunden sammanhänger med den nordiska utomhusjulgranen”. Innan man började ta in granen i Sverige fanns alltså seden att ha en julgran utomhus. Folklivsforskaren Hilding Celander berättar även hur allmogen i västra Sverige och i Vestlandet i Norge tog in grankvistar som man hängde upp på hemmets väggar. Celander liknar det vid bruket på midsommar att smycka insidan av hemmet med lövkvistar.⁹

Dus ja, de traditie van binnenbomen komt uit Duitsland. Maar wat maakt het uit? Het is niet de oorsprong die de traditie maakt, maar de mensen die haar beoefenen en er de hunne van maken - generatie na generatie.

Det Åhléns sysslar med här, medvetet eller omedvetet, är faktiskt ren och skär historieförfalskning. Vilhelm Moberg beskrev den här formen av historieförfalskning, där lögnen inte skapas genom vad man säger utan genom vad man utelämnar – “genom urval och utelämning”.

Åhléns säger att tomten var turkisk (vilket i det här fallet förstås var helt fel), men man utelämnar den rikedom av kunskap som finns om vår nordiska tomte. De säger att lussebullarna är holländska (om nu ens det stämmer), men utelämnar vår gamla, inhemska tradition med julbröd. “Här är ett faktum utelämnat – och genom utelämning förfalskas vår historia”, som Vilhelm Moberg skrev.

Mijn Kerstmis is Zweeds. Maar ook Scandinavisch en Europees. Mijn Kerstmis is ook 'n Duitse kerst, met oma's blana op de kersttafel - gemaakt met rommel boter, room en kaneel. Niets van dat alles kan me worden afgenomen.

Alleen Zweden Zweedse kerstmissen hebben.

Mijn advies aan degenen onder u die, net als ik, genoeg krijgen van dit soort geschiedvervalsing rond onze feestdagen, is om Åhléns dit jaar gewoon over te slaan bij de kerstinkopen. Boycot ze. Als u daar al gewinkeld hebt, ga dan terug en koop de goederen elders. Omdat Åhléns dit jaar niet aardig zijn geweest. Ik denk zelfs dat ze op de zwarte lijst van de kerstman zijn beland...

Wil je een meer Kerstmis vriendelijk opties, kunt u altijd kijken naar de Allmogens winkel waar u zult vinden Allmogens almanak, oude kaarten en mooi afdrukken om aan de muur te hangen. Het overschot van de verkoop zal worden gebruikt om mijn factchecking bij Åhléns in de komende vakantie voort te zetten.

Maar vergeet ook niet dat Kerstmis nooit in het teken heeft gestaan van veel geld uitgeven aan kerstcadeaus. Het is geweest home en familie fest, där det glada umgänget alltid varit det viktiga. Som Hilding Celander beskrev julen så är den “en fest inte bara tot jaarlijksvoor de jaarlijkse groei en de redding, maar ook naar Fridarvoor het behoud van de staat van vrede die broeders en zusters verenigt."¹⁰

Volg ook Allmogen op instagram voor een dagelijkse dosis geschiedenis en erfgoed!

1. Cultuurhistorisch Woordenboek van de Noordse Middeleeuwen, vol XVIII, p 462
2. Hilding Celander, Noordse Kerstmis, 1928, p 212
3. De verschijningen van de Heilige Birgitta, ed. G. E. Klemming, Sthlm, 1861, pp. 197-198
4. Margaret Baker, Ontdekkende Kerstgebruiken en Folklore
5. Hilding Celander, Noordse Kerstmis, 1928, p 234
6. Kättström Höök, Lena; Lund Kristina (2016). Lucia in een nieuw licht. Nordiska Museets förlag. p. 24. Libris 19775090. ISBN 9789171085887.
7. Commentaar op Afzelius' vertaling van de Hervara saga
8. Scandinavische Cultuur XXII, p. 47
9. Hilding Celander, Noordse Kerstmis (1928)
10. Hilding Celander, Noordse Kerstmis, 1928

Abonneer je op YouTube:

Als je het waardeert Allmogens Onafhankelijk werken om onze mooie Zweedse geschiedenis en Noordse cultuur uit te beelden, u bent van harte welkom om iets leuks te kopen in de winkel of ons te steunen met een vrijwillige donatie. Dank u bij voorbaat!

Steun Allmogens via Swish: 123 258 97 29
Steun Allmogens door sluit u aan bij
Steun Allmogens in uw testament